جایگاه دف در موسیقی خانقاهی

دف در ساختار موسیقی خانقاهی نقشی اساسی ایفا می کند. این ساز صوفیان، قلندران و دراویش را در ذکر و رقص و سماع و دست افشانی و پایکوبی همراهی می کند.
ضرورت سماع ایجاب می کند که ریتم های مورد استفاده در خانقاه ساده باشند. مقام های معمول دف و ترکیبات مشخص و شناخته شده این ساز، از شاخصه ریتم های خانقاهی است. این ریتم ها که جمله بندی آنها ثابت است، ساختار کاملا مشخصی دارند و ترکیبات بسیار کم و محدودی در چارچوب این ریتم ها اجرا می شود. به مجموعه این جملات مشخص و پایه ریتمیک و ترکیبات آنها «مقام» می گویند. برای مثال مقام «حی الله»، ریتمی چهارتایی است که بسیار ساده نواخته می شود یا «دائم» ریتمی دوتایی است که همان طور که از اسمش پیداست، تداوم و تکرار یک جمله ریتمیک است. همراه با ملودی های خانقاهی، همان مقام های ریتمیک و ترکیبات معمول زیباست و عدول از آنها ضمن اینکه زیبایی اثر را کم می کند، از نظر دراویش نیز جایز نیست.
هر قوم، ریتم هایی با اکسنت ها و جمله بندی های خاص موسیقی خود را دارد. بسته به فرهنگ، سنن، آداب و آیین ها، زبان و گویش، پوشش و ... نوع سازبندی اقوام و شکل های اجرایی ریتم های آنان با هم متفاوت است. برای مثال ریتم ۶تایی که در موسیقی جنوبی اجرا می شود، به لحاظ جمله بندی، اکسنت و نوانس (شدت و ضعف) با ۶تایی اجرا شده در موسیقی کردی کاملا متفاوت است، اما در یک زمینه مشترکند و آن ۶تایی بودن ریتم است.

گاهی تلفیق این ریتم ها و به کارگیری جمله بندی های ریتمیک قومی در موسیقی قومی دیگر، ضمن اینکه به زیبایی اثر می افزاید، اتفاقی است بدیع و تازه و روایت و شنیده دیگرگونه ای از اثر؛ متفاوت با گونه های معمول به دست خواهد داد. شناخت دقیق گردش ملودی و یافتن جمله ریتمیک مناسب با آن، بدون آنکه به روند ملودی و اکسنت های آن خدشه وارد شود، نیازمند مطالعه، دقت، شناخت و تسلط بر موسیقی اقوام است. تنها در چنین شرایطی و با داشتن چنین آگاهی و درکی، می توان تلفیقی دقیق و درست، با حفظ اصالت ها و ظرایف آن موسیقی ارائه داد.
این مهم نیازمند اندیشمندی و درک حس نهفته در هریک از موسیقی های تلفیق شده با یکدیگر است.
خروجی و نتیجه چنین تلفیقی، تنها همراهی سازها را در پی نخواهد داشت، بلکه اثری با چفت و بست های دقیق و ترکیبی محکم به مخاطب ارائه می دهد که چنان جمله های ملودیک و ریتمیک با هم تلفیق شده اند که بی یکدیگر تعریفی نخواهند داشت. گویی فقط همین جمله ریتمیک است که مناسب این ملودی ست.
در موسیقی آلبوم «می صوفی افکن کجا می فروشند» که بر اساس ملودی های صوفیان عرب و کرد ساخته شده است، علاوه بر اینکه سعی شده اصالت موسیقی هر قوم با همه فاکتورهایش از جمله فواصل و جملات ریتمیک متداول حفظ شود، کوشش برآن بوده تا ادغام و به کارگیری جملات ریتمیک عربی، کردی و جنوبی، فضایی متفاوت با شنیده ها و دریافت ما از این نغمات ارائه دهد. در این اثر تلاش شده نوآوری های ریتمیک و جملات بدیع به کار گرفته شده، لطمه ای به زیبایی، سادگی و اصالت ملودی ها نزند و دف صلابت و حماسه خود را حفظ کند.
نبیل یوسف‌شریداوی
نوازنده و آهنگساز