فرانتس لیست:
در ۱۸۱۱ در دهکده کوچکی به نام دوبوریان نزدیک شوپرون در مجارستان که امروزه محل شهر رایدینگ در اتریش کنونی است به دنیا آمد. پدرش از نوازندگان ارکستر دربار کنت استرهازی بود و چون علاقه شدیدی به موسیقی داشت فرانتس را از همان اوان کودکی با پیانو آشنا کرد .
او در فرانسه شهرت فراوانی یافت و به زودی به محافل بزرگ هنری راه یافت و با هنرمندان برجسته رمانتیک فرانسوی و آثار آنها از جمله اشعار بایرون، افکار سن سیمون، شاتو بریان ، لامنه فوریه، ویکتور هوگو ، لا مارتین ، دولا کروا ، هکتور برلیوز و ژرژ ساند آشنا شده که تأثیرات عمیقی بر موسیقی او به جای گذاشت .
لیست در ۱۸۳۰در کنسرت ویولوننواز افسونگر ایتالیایی نیکولو پاگانینی شرکت کرد و به شدت تحت تأثیر مهارت نوازندگی او قرار گرفت و تصمیم گرفت که راه پاگانینی را دنبال کند. در نتیجه دو سال بعد لیست در فن نواختن پیانو به مقام و نیروی مسحور کننده پاگانینی رسید.
لیست پس از حضور در کنسرتهای پاگانینی به شدت تحت تأثیر قرار گرفت و بر آن شد تا راهی را که پاگانینی در عرصهٔ ویولن پیموده در عرصهٔ پیانو بپیماید و پیانو را تبدیل به سازی کاملاً ویرچوئوسیک کند. از این رو دست به تمرینهای سنگین و آزمایشهای گوناگون با پیانو زد تا ظرفیتهای صوتی آن را کشف کند. وی در این راه تکنیکهای منحصر بهفردی در نوازندگی پیانو ابداع کرد و آن را به سطح جدیدی ارتقاء داد. نتیجهٔ این آزمایشها و ابداعات در اتودهای متعالی و تا حدی در اتودهای پاگانیتی قابل رؤیت است. از جمله علاقههای لیست تقلید اصوات سازهای دیگر توسط پیانو بود. نمونهای از این تقلیدها را میتوان در راپسودیهای مجار یا قطعاتی مثل «لاکامپانلا» مشاهده کرد. به طور خلاصه او بار صوتیای بر دوش پیانو گذاشت که تا پیش او بیسابقه بود.
در دههٔ ۱۸۴۰، جوانی خوشسیما، جذاب و بلندمو به اجراهائی شگفت و فوقانسانی با پیانو پرداخت و اروپائیهای دوستدار موسیقی را سخت مبهوت و حیرتزده کرد. فرانتز لیست (۱۸۸۶ - ۱۸۱۱)، مردی که از زنان دل میربود و نوازندهای پُرجلوه و باور نکردنی بود، دلهای بسیاری را از پاریس تا مسکو به تسخیر درآورد. موسیقیدانان نیز هماندازهٔ مردم دوستدار کنسرت به افسون نوازندگی او دچار بودند. برامس گفته است: ”کسی که نوازندگی لیست را نشنیده باشد نمیتواند از نواختن پیانو سخنی به میان آورد“. پوشن آرزو میکرد که میتوانست اتودهای پیانوئی خودش را آنگونه که لیست اجراء میکرد بنوازد. شومان نوشته است: ”لیست با هنرش تکتک حاضران را به دام انداخته و با آنها به دلخواه خود رفتار میکرد. در چند ثانیه، ظرافت، جسارت، زیبائی و آشوب یکی پس از دیگری سر میرسند؛ ساز زیر دست استاد میگدازد و میدرخشد“.
فرانتز لیست، یکی از پیشگامان برجستهٔ تاریخ موسیقی، در مجارستان زاده شد. پدرش مباشر املاک خاندان استرهازی بود، خاندانی که هایدان نیز به آنان خدمت کرده بود. او از یازده سالگی در وین به تحصیل پرداخته و آنجا با شوبرت و بتهوون دیدار کرده بود.
پاریس، شهری که نهضت رمانتیک در آن به شکوفائی رسیده بود و کعبهٔ آمال نوازندگان چیرهدست بهشمار میآمد، از نواجوانی تا واپسین سالهای سومین دههٔ زندگی لیست مأوای او بود. در نوزده سالگی، هنگامیکه بهعنوان پیانیستی برجسته شناخته شده بود، از مهارت و استادی پاگانینی، ویولونیست چیرهدست، شگفتزده شد. جلوههای ناشنیدهای که پاگانینی از ویولون برمیآورد، شنوندگان را از خود بیخود میکرد، چنانکه کموبیش گمان میبردند از شیطان درس میگیرد. لیست جوان بر آن بود که پاگانیتی پیانو شود. چند سالی از اجراء کنسرت دست کشید، روزانه بین هشت تا دوازده ساعت به تمرین پرداخت و سپس شاید بتوان گفت که بهعنوان بزرگترین پیانیست زمان خود سربرآورد.
لیست برای نمایش چیرهدستی بیهمتایش در نوازندگی پیانو، مجموعه اتودهائی بهنام اتودهای برتر (Transcendental Etudes) ساخت و قطعههای پاگانینی برای ویولون را برای پیانو تنظیم کرد. لیست نوشته است: ”پیانویم خود من، زبان مادری من و زندگی من است ... ده انگشت انسان توان بازآفرینی هارمونیهائی را دارد که صدها اجراءکننده پدید میآورند“. او بر مبنای اجراء ارکستری یکی از موومانهای سنفونی فانتاستیک برلیوز، تنظیم پیانوئی خود از آن موومان را اجراء کرد و تأثیری بسیار نیرومندتر از اجراء ارکستری آن پدید آورد. او سالهای ۱۸۳۹ تا ۱۸۴۷ را بهگونهای خستگیناپذیر به سفر در اروپا و اجراء آن پیانوئیاش گذراند و تحسین بیسابقهٔ همگان را نصیب خود کرد.
لیست خواستار مطرح شدن بهعنوان آهنگسازی جدی نیز بود. در سیوشش سالگی، از سفر و اجراء آثارش در اروپا دست کشید و رهبر ارکستر دربار دوک بزرگ وایمار شد. از آن پس، آثار ارکستری فراوانی آفرید و فرم جدیدی از موسیقی برنامهای را پدید آورد که بر آهنگسازان بعدی تأثیر گذاشت. وایمار کانون موسیقی نو شده بود و لیست آثار آهنگسازان همعصرش - از آن میان برلیوز، شومان و واگنر - را رهبری میکرد. او یکی از سخاوتمندترین موسیقیدانان جهان بود و در وجودش نشانی از خودخواهی دیده نمیشد؛ حمایت مالی و اجرائی و از واگنر نقشی حیاتی در موفقیت این آهنگساز داشت. صدها پیانیست با استعداد بهسوی وایمار روانه میشدند و او بیدریافت پول به آنها درس میداد.
لیست همچنین از طرفداران پر و پا قرص و مشوقان جدی موسیقی واگنر بود. بعدها نیز واگنر داماد لیست شد. اگر حمایتهای مالی و معنوی لیست از واگنر نبود شاید ما امروز واگنری به این گونه نداشتیم.
لیست در زمینهٔ موسیقی نویسندهای پُرکار نیز بود و نقد موسیقی و کتابهائی دربارهٔ شوپن و موسیقی کولیها منتشر میساخت. تلاشهای ادبی او با کمک دو بانو که با آنان روابطی دیرپا داشت انجام میگرفت. این دو تن، هر دو نویسنده و از اشراف بودند. نخستین آنها کنتس ماری داگو (Countess Marie d'Agoult) بود که همسرش را ترک گفت تا با لیست زندگی کند. ( لیست نیز بعدها همسرش را ترک کرد تا با ریشارت واگنر ازدواج کند). همکار دیگر لیست در وایمار، شاهدخت روس کارولین ساین - ویتگشتاین (Carolyne Sayn - Witgenstein)، بانوئی بسیار مذهبی بود که پژوهشی در بیستوچهار جلد با عنوان دلایل درونی ضعف برونی کلیسا نوشته است.
منش چند سویه لیست در زندگی، در ۱۸۶۱ دستخوش دگرگونی شدید دیگری شد. او که از شرایط موجود در وایمار ناخشنود شده بود، از مقامش کناره گرفت و برای پیگیری تحصیلات مذهبی به رُم رفت. در ۱۸۶۵ به جامهٔ کشیشان درآمد و رتبههای کوچک روحانی یافت. معاصران لیست از ناهمگونی ظاهری کارهای او مبهوت بودند: دون ژوانی زبانزد و نوازندهای شیطانی، کشیش شود! لیست در رُم، با این احساس که رسالتی در اصلاح و احیاء موسیقی کلیسا دارد، به آفرینش اوراتوریو و مس پرداخت.
او واپسین هفده سال عمر را میان رُم، وایمار و بوداپست، شهری که در آن مدیر آکادمی موسیقی شد، در سفر بود. در این سالها آثار پیانوئی تجربی و غریبی آفرید که جلوهٔ پیشرس موسیقی سدهٔ بیستم در آنها دیده میشود. گرچه واپسین آثارش چندان درک و ستوده نشد، اما لیست دیگر به اسطورهای زنده بدل شده بود. دوک بزرگ وایمار، که لیست زمانی در استخدام او بود، گفته است: ”او همان چیزی بود که هر شاهزادهای میبایست باشد“.
لیست همچنین قدرتی شگفتانگیز در آوانویسی (transcription) و برگرداندن قطعات از ارکستر به پیانو داشت. به طوری که بعضی به او لقب «گرامافون قرن نوزدهم» دادهاند. هنر لیست در این بود که قطعهای را که برای ارکستری با صد ساز نوشتهشده بود به گونهای به پیانو برمیگرداند که ذرهای از تأثیرگذاری موسیقیایی قطعه کاستهنمیشد و تمام زیر و بمها و نکات ظریف آن در برگردان پیانویی حفظ میشد.. لیست از جمله تمام سمفونیهای بتهوون، سمفونی فانتستیک برلیوز٬ اپراهایی از واگنر و بسیاری از آوازهای شوبرت را برای پیانو آوانویسی کرد. بدیهی است که او در این کار از قابلیت اعجابآور نوازندگی خویش بهرهٔ بسیار میگرفت به طوری که نواختن بعضی از برگردانهای او تنها در حد توان پیانیستهای حرفهای است.
علاوه بر آوانویسیهایی که لیست مستقیماً از کارهای ارکسترایی میکرد گاه قطعاتی هم برای پیانو ملهم از قطعهای ارکسترایی/یا قطعهای برای ساز دیگر مینوشت و در آنها بعضاً هنر نوازندگی خود را هم به رخ میکشید. از جمله مهمترین این قطعات اتود های شش گانه پاگانینی است که بر اساس کاپریسها و کنسرتوهای ویولون پاگانینیاست. نواختن این قطعات بسیار مشکل است و در هرکدام از آنها به تکنیکهای خاصی پرداخته شدهاست. این تکنیکهای گوناگون که تا یپش از لیست در پیانو بیسابقه بودند جسته و گریخته در آثار دیگر وی (شاید به نحوی سادهتر) هم ظاهر میشوند. برای نمونه تکنیکی که در خطهای چهارم و پنجم نمونهٔ آوانویسی سمفونی ۵ بتهوون (تصویر) به کار رفتهاست و مبتنی بر حرکت سریع و نوسانی دست راست است به طور کامل در اتود «لاکامپانلا» به آن پرداخته شدهاست.
مهمترین آثار ارکستری :
یک سمفونی فاوست
دانته
پوئم سمفونیهای تاسو
ارفه
هاملت
مازپا
آنچه در کوه شنیده میشود
لو پرلود
و پرمتئوس
آثار مهم پیانویی که اغلب جنبه توصیفی دارند عبارتاند از :
سالهای زیارت
شیطان
والس
آلبوم یک مسافر
سونته دل پترارکا
سونات سی مینور
آب بازیهای ویلای استه
کنسرتو پیانو شماره ۲ و ۱
راپسودیهای مجار
لازم به توضیح است که اهمیت لیست به عنوان آهنگساز (در مقابل نوازنده) پس از مرگ وی بسیار بالاتر رفت. او در زمان حیات بیشتر شهرتش به عنوان یک نوازندهٔ استثنایی بود.
او در سال ۱۸۸۶وفات یافت.